Lindeiros – Marzo 2015
Somos muchos los que hemos crecido en la firme creencia educativa que sostiene que la edad es un factor limitante en el aprendizaje. La neurociencia, que tanto ha aportado en muchos aspectos a nuestra calidad de vida, ha generado no pocos mitos psico-educativos, en general muy a su pesar. Son creencias extendidas en la población, sin base científica real, que pueblan los magazines, los guiones de las películas y un sinfín de páginas de internet. Y son de todos conocidos: sólo utilizamos un diez por ciento de nuestro cerebro, escuchar a Mozart te hace más listo (conocido como Efecto Mozart) o a mayor cerebro mayor inteligencia, entre otros. Su gran fama no lo convierte en verdades. Lo cierto es que la naturaleza aprovecha a tope toda la materia cerebral de que dispone, escuchar a Mozart no te hace más listo que escuchar a Rammstein (suponiendo que Rammstein te guste, claro), y la determinación de la inteligencia mediante el volumen del cerebro es una idea recurrente que, de ser cierta, llevaría a los cachalotes a construir el sustituto del Gran Colisionador de Hadrones.
De la maraña de pintorescas especulaciones pseudocientíficas que todavía pueblan nuestro imaginario popular y, ya de paso, nuestras escuelas, me irrita particularmente la idea de la plasticidad neuronal como determinante del aprendizaje. También llamada (en mi casa a la hora de comer) la “Teoría del arroz”. Esta patraña pseudoneurológica sostiene que, si no aprendes algo antes de una determinada edad tope, se te pasa el arroz y luego es muy difícil, cuando no imposible, adquirir dicho conocimiento. Pero en lugar de la terminología arrocera, los científicos que trabajan en esta línea, hablan de “periodos críticos”.
El término plasticidad surge en 1890 de la mano del psicólogo William James, en su afán de describir la naturaleza modificable del comportamiento humano. El insigne Santiago Ramón y Cajal postuló en su día al respecto que estas modificaciones en el comportamiento debían tener una base anatómica. Sin embargo a su muerte, la comunidad científica se decantó por una visión rígida del Sistema Nervioso Central que suponía una anatomía inalterable (salvo por los procesos degenerativos) de dicho Sistema, una vez terminado el desarrollo. Liu y Chambers se enfrentaron a esta corriente de opinión, demostrando, en 1958, que nuestro sistema nervioso mantiene, a lo largo de toda su vida, la capacidad de adaptación anatómica y funcional.
Lo cierto es que los “periodos críticos” no existen, salvo contadísimas excepciones, entre las que podemos mencionar la producción de fonemas de un idioma a nivel nativo. Es decir, a partir de cierta edad de aprendizaje de un idioma extranjero, va a ser más fácil que nos pillen como hablantes no nativos por muy bien que lo aprendamos. Que lo podemos aprender, y muy bien, a cualquier edad.
También se puede aprender a nadar, a montar en patines o en bici, independientemente del número de velas que cada cual sople en la tarta. Sólo hace falta tener ganas y perder el miedo tanto al castañazo como al ridículo. Ese miedo que los más pequeños apenas han desarrollado, de ahí su facilidad para intentarlo y su perseverancia.
Es más, animo a todo el mundo a hacerlo. A continuar aprendiendo a cualquier edad. Con con 100% ganas y 0% complejos. Piense en algo que no sabe hacer, y que le gustaría. Esa espinita que todos tenemos. Ya sea aprender a hablar ruso, programar o tocar el Theremin. Aprenda a bailar (todo el mundo puede), a pintar, a jugar al tenis… Pero sobre todo hágalo disfrutando, saboreando cada pequeño éxito. Ese es el verdadero secreto, disfrutar las mieles de cada pequeño gran logro. Y la clave para un cerebro joven y plástico.

Ilustración original de Jorge del Oro
Lindeiros – Marzo 2015
Somos moitos os que crecemos na firme crenza educativa que sostén que a idade é un factor limitante na aprendizaxe. A neurociencia, que tanto achegou en moitos aspectos á nosa calidade de vida, xerou non poucos mitos psico-educativos, en xeral moi ao seu pesar. Son crenzas estendidas na poboación, sen base científica real, que poboan os magazines, os guións das películas e unha infinidade de páxinas de internet. E son de todos coñecidos: só utilizamos un dez por cento do noso cerebro, escoitar a Mozart faiche máis listo (coñecido como Efecto Mozart) ou a maior cerebro maior intelixencia, entre outros. A súa gran fama non os converte en verdades. O certo é que a natureza aproveita ao máximo toda a materia cerebral de que dispón, escoitar a Mozart non che fai máis listo que escoitar a Rammstein (sempre que teñas gusto por Rammstein, claro), e a determinación da intelixencia mediante o volume do cerebro é unha idea recorrente que, de ser certa, elevaría aos cachalotes a construír o substituto do Gran Colisionador de Hadróns.
Da maraña de pintorescas especulacións pseudocientíficas que aínda poboan o noso imaxinario popular e, xa de paso, as nosas escolas, irrítame particularmente a idea da plasticidade neuronal como determinante da aprendizaxe. Tamén chamada (na miña casa á hora para comer) a “Teoría do arroz”. Esta parvada pseudoneurolóxica sostén que, se non aprendes algo antes dunha determinada idade tope, pásaseche o arroz e logo é moi difícil, cando non imposible, adquirir o devandito coñecemento. Pero en lugar da terminoloxía arroceira, os investigadores que traballan nesta liña, falan de “períodos críticos”.
O termo plasticidade xorde en 1890 da man do psicólogo William James, no seu afán de describir a natureza modificable do comportamento humano. O insigne Santiago Ramón e Cajal postulou no seu día respecto diso que estas modificacións no comportamento debían ter unha base anatómica. Con todo á súa morte, a comunidade científica decantouse por unha visión ríxida do Sistema Nervioso Central que supuña unha anatomía inalterable (salvo polos procesos dexenerativos), unha vez terminado o desenvolvemento. Liu e Chambers enfrontáronse a esta corrente de opinión, demostrando, en 1958, que o noso sistema nervioso mantén, ao longo de toda a súa vida, a capacidade de adaptación anatómica e funcional.
O certo é que os “períodos críticos” non existen, salvo contadísimas excepcións, entre as que podemos mencionar a produción de fonemas dun idioma a nivel nativo. É dicir, a partir de certa idade de aprendizaxe dun idioma estranxeiro, vai ser máis fácil que nos pillen como falantes non nativos por moi ben que o aprendamos. Que o podemos aprender, e moi ben, a calquera idade.
Tamén se pode aprender a nadar, a montar en patíns ou en bicicleta, independentemente do número de velas que cada cal sopre na torta. Só fai falta ter ganas e perder o medo tanto ao trastazo como ao ridículo. Ese medo que os máis pequenos apenas desenvolveron, de aí a súa facilidade para tentalo e a súa perseveranza.
É máis, animo a todo o mundo a facelo. A continuar aprendendo a calquera idade. Con con 100% ganas e 0% complexos. Pense en algo que non sabe facer, e que lle gustaría. Esa espiña que todos temos. Xa sexa aprender a falar ruso, programar ou tocar o Theremin. Aprenda a bailar (todo o mundo pode), a pintar, a xogar ao tenis… Pero sobre todo fágao gozando, saboreando cada chanzo que sobrepase. Ese é o verdadeiro segredo, gozar os meles de cada pequeno gran logro. E a clave para un cerebro novo e plástico.